Systemisch denken is nodig voor goede governance
Veertig procent van het totale verzuim is het gevolg van psychologische klachten. Bij twintig procent van de werknemers komen burn-out verschijnselen voor, waarmee depressie volksziekte nummer 1 is geworden. De mentale problematieken nemen toe, bij studenten, accountants, zorgmedewerkers, maar ook bij ambtenaren. Burn-outs komen het meeste voor bij medewerkers tussen de 25 en 35 jaar. Waarom dat zo is weet eigenlijk niemand. Ligt het aan de individualistische opvoeding, het onderwijs of zijn het de maatschappelijke ontwikkelingen? Wat betekent het dat ‘onderzoek aantoont’ dat slechts 14% van de werknemers bevlogen is? Hoe beoordeel je zo’n cijfer? Is dat goed of juist niet? Voor de winst van organisaties zijn bevlogen medewerkers vast wel goed. Voor de mens zelf is dat maar de vraag: de kans op opgebrand raken is bij bevlogen medewerkers groter. Dat mentale overbelasting structureel toeneemt in organisaties staat zo goed als vast. En nu?
Er gaat ‘iets’ niet goed en laat ik dat voor de discussie zo scherp mogelijk benoemen. De geldende opvatting is dat Governance er niet is om psychosociale problemen van mensen op te lossen. Governance is een beheersfunctie en eigenlijk vooral een management systeem. Je kunt zeggen: de nieuwe COSO richtlijnen en de corporate governance code 2017 vertellen een wat ander verhaal. Het belangrijkste is dat bestuur verantwoordelijk is voor cultuur. Dus ‘de normen en waarden die impliciet en expliciet leidend zijn bij het handelen en het gedrag dat daaruit voortvloeit’. En het referentiekader op basis waarvan het eigen handelen en dat van anderen wordt beoordeeld’.
De afbeelding is volledig consistent met COSO 2017 en laat de polariteiten zien waar alle houding, gedrag en denken van mensen in sociale systemen uit voortvloeit. Het plaatje brengt in beeld wat je niet ziet, dus wat zich onder de oppervlakte van de waargenomen feiten voltrekt. De boodschap: je hebt systemisch denken en meten nodig om het verschijnsel organisatiegedrag te begrijpen.
Wat ís het verschijnsel waarnaar we kijken?
Voordat we die vraag beantwoorden kijken we eerst wát het is dat je waarneemt. Wat waargenomen wordt met ‘wetenschappelijk valide’ methoden – er zijn goede redenen om vragen te hebben over wat dat betekent – komt tot uitdrukking uit in getallen.
Volgens de OESO kosten mentale problemen de maatschappij in totaal zo’n 20 miljard euro, oftewel 3,3 procent van het bruto binnenlands product (OESO, 2014). We zijn inmiddels vier jaar verder en nieuwe cijfers zijn er nog niet. Je kunt er gif op innemen dat deze ‘kostenpost’ structureel en systematisch stijgt. Dat is niet niks, maar waar eindigen we?
Terug naar het verschijnsel wat wetenschappers denken te meten. Wat ‘weten’ we van het verschijnsel zelf? Ofwel: Wat weten we over wat organisatiegedrag veroorzaakt? Geven de cijfers ons inzicht in wat veroorzaakt wat we waarnemen? Neen, is het antwoord. We nemen de gevolgen waar van ‘iets’ dat zich voordoet, zonder dat ‘iets’ te kennen. We detecteren en determineren: we identificeren soorten mentaal of psychosociaal ongemak en classificeren die soorten vervolgens. Het product van al die activiteiten van onderzoekers zijn bakjes met getallen: “dat zijn de feiten”, zeggen ze dan. Zonder enig idee wat veroorzaakt wat. Wat ís het verschijnsel waarnaar we kijken? Is dat ‘bewustzijn’? Zou het kunnen dat om te begrijpen wat deze harde feiten veroorzaakt, we het over (organisatie)bewustzijn moeten hebben? Zou het kunnen dat zolang we geen inzicht in die oorzaken hebben, we altijd en alleen maar met achteraf detecteren en bestrijden bezig zijn en nooit aan preventie toekomen?
We hebben geen idee waarom mensen doen wat ze doen
Simpelweg is de kern van het probleem dat we tot nu toe niet begrepen wat een ‘verschijnsel’ precies is en dat een verschijnsel meer is dan wat je kan waarnemen. We hadden ook niet de wetenschappelijke methoden om door de oppervlakte heen te prikken om het verschijnsel zelf in beeld te krijgen. Waarnemen geeft per definitie alleen zicht op de oppervlakte van een mentaal of psychologisch verschijnsel: letterlijk, dat wat je mensen wel en niet ziet doen. Waarnemen geeft nooit zicht op de inhoudelijkheid van het verschijnsel dat onder die oppervlakte schuil gaat: waarom mensen doen wat ze doen. Wil je daar wel zicht op krijgen, dan komen we bij het begrip bewustzijn uit. Dan is meteen ook het moment dat politici, bestuurders en wetenschappers zich ongemakkelijk beginnen te voelen. Bewustzijn erin betrekken? Dan gaat alles schuiven. Dan ben je alle houvast kwijt! En toch ontloop je deze paradigma verandering in het wetenschappelijke en bestuurlijke denken niet. Want het is knap vervelend aan het worden zoals de getallen laten zien.
